ص:2

ص:3

ص:4

و خوش رویی، خیرخواهی، گذشت و امید بخشی و تلاش برای درمان بیماری.

همچنین اخلاق پزشکی؛ یعنی رازداری، رعایت حال محرومان و نیازمندان و دقت در تشخیص به موقع بیماری و تجویز درست دارو.

امید است این اثر اصحاب رسانه را در تهیه برنامه هایی به مناسبت روز پزشک یاری دهد.

در این پژوهش، جناب آقای سیدعلی صمیمی، با توجه به اصول نام برده، مباحثی را در این زمینه برای پزشکان جامعه اسلامی مطرح و بیان می کند.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:5

ص:6

ابوعلی سینا، زکریای رازی و ابن هیثم است که از نظر علمی، کارآمد و پیشرو در تحولات علم پزشکی بوده اند و پیشرفت پزشکیِ عصر حاضر، مدیون تلاش های علمی آنان است.

امروزه پیشرفت دانش پزشکی و روش های نوین آن، شرایطی را پدید آورده که ضرورت توجه به اخلاق پزشکی را می نمایاند. اخلاق پزشکی ایجاب می کند که پزشک به روح پاک، طهارت نفس، طبع بلند و معنوی و خصلت نیکو آراسته و ساحت اندیشه های والای او از نفوذ اخلاق فاسد در امان باشد تا بدین وسیله، حقایق علم پزشکی بر او مکشوف شود و در کنار توجه به مشکلات جسمی بیماران، از جنبه های روحی و معنوی خود نیز غفلت نکند و بیماران را با مهربانی و شفقت درمان کند.

ازاین رو دانش پزشکی و آشنایی با اصول آن، تنها ملاک موفقیت پزشک در درمان بیماران نخواهد بود، بلکه پزشک باید تمام وجود و هویت متفاوت انسان را که اینک به عنوان بیمار در حضور اوست، مدنظر قرار دهد و روح امید را در جان خسته او بدمد. متأسفانه، برخی از پزشکان بدون توجه به قداست و اهمیت حرفه شان، اصول حرفه ای و اخلاقی این شغل مقدس را رعایت نمی کنند و مفاسدی به وجود می آورند که با شأن و منزلت پزشک هم خوانی ندارد. رفاه گرایی، رقابت های مادی، فراموشی اهداف والای انسانی و انگیزه های الهی، فقدان روحیه نوع دوستی، مهرورزی با بیمار و گاه نادیده گرفتن بدیهی ترین اصول انسانی، از جمله آفت هایی است که گریبان گیر آنان است.

ص:7

پزشکی اسلامی ارتباط تنگاتنگی با آموزه های وحیانی و سنن نبوی دارد. آموزه هایی که اصول اخلاقی را در قالب احکام الهی نازل کرده اند. براین اساس، پزشک هم با جسم و جان مریض و هم با احکام و دستورهای الهی، در زمینه درمان بیمار در ارتباط است، یعنی اگر پزشک در درمان بیمار احکام و مسائل مربوط به پزشکی را به دقت رعایت کند، مزد او افزون تر و در صورت غفلت نیز مؤاخذه می شود.

ازاین رو، باید با ارائه فرهنگ والا و شایسته پزشکی مبتنی بر دستورهای اسلامی، به هدف های پزشکی در اسلام جامه عمل پوشاند. این هدف ها عبارتند از:

1. بررسی دلایل نارسایی پزشکی در دوران کنونی با وجود پیشرفت این دانش؛

2. توجه دادن پزشکان به احکام پزشکی در اسلام با در نظر گرفتن ضرورت های موجود؛

3. توجه به آداب و وظایف پزشکی در اسلام؛

4. آسیب شناسی حرفه پزشکی.

در این نوشتار، نخست پزشکی در اسلام را به لحاظ اهمیت آن، توجه به طب اسلامی و آثار آن بررسی می کنیم. سپس با تبیین اخلاق پزشکی، جنبه های فردی و حرفه ای آن را برمی شماریم. سرانجام، عواملی که حرفه پزشکی را تهدید می کند و به آن آسیب می رساند و در مقابل، عواملی که از این تهدید و آسیب ها می کاهد، بررسی می کنیم.

ص:8

ص:9

شهر ابراهیم و شهر کلدانی اور (UR) در بین النهرین به دست آمده و نشان می دهند که سومری ها اولین مردمانی بودند که چهار هزار سال پیش، به طور گسترده در فعالیت های طبی دست داشته و در اندیشه ثبت و ضبط آثار خویش برآمده اند».(1)

ص:10

نبض شناسی، طب سوزنی و تشریح و فیزیولوژی نیز در آن دیده می شود».(1)

ص:11

ص:12

بود و پیران و سالخوردگان قبیله به صورت موروثی به این کار می پرداختند و چه بسا با کار آنها درمان حاصل می شد، اما این کار بر پایه یک قانون طبیعی نبود. پزشکان عرب در زمان جاهلیت به دو گروه تقسیم می شدند. گروه اول از روش داغ کردن با آتش تبعیت می کردند. گروه دوم، خوردن عسل یا عصاره برخی از گیاهان را تجویز می نمودند و یا به پرهیز کردن متکی بودند.(1)

پزشکی در صدر اسلام، ادامه طب دوران جاهلی بود، ولی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با رهبری خود، نادانی ها را زدود. دین مقدس اسلام، مردم را به فرا گرفتن دانش ها به ویژه دانش پزشکی تشویق کرده است. اهمیت دانش پزشکی در اسلام، به اندازه ای است که پیامبر اسلام فرمود: «أَلْعِلْمُ عِلْمانِ عِلْمُ الْأَبْدانِ وَ عِلْمُ الْأَدْیانِ؛ علم بر دو نوع است: علم بدن (پزشکی) و علم دین».(2)

ابو القاسم صاعد آندلسی در کتاب طبقات الامم می نویسد:

اعراب و مسلمانان، همان اندازه که به زبان و احکام دینی خود توجه داشتند، به علم پزشکی نیز اهتمام می ورزیدند و این به جهت عمل کردن به فرمایشات رسول اکرم صلی الله علیه و آله بود. از سخنان آن حضرت است که فرمود: «ای بندگان خدا! یکدیگر را درمان کنید که خداوند دردی نیافریده، مگر آنکه دارویی برای آن قرار داده است.(3)

مسلمانان به دانش پزشکی روی آوردند و با عمل به فرمان های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و تلاش بسیار، در آن مهارت پیدا کردند. حارث بن کلده ثقفی از

ص:13

جمله پزشکان مشهور صدر اسلام است که دانش پزشکی را در ایران و یمن فرا گرفت و مدتی در ایران به طبابت پرداخت و به شهرت رسید. سپس به طائف بازگشت و در حرفه پزشکی، از معاصران خود برتری جست، به گونه ای که مردم به سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای درمان نزد او می رفتند. همچنین از پزشک زن مشهوری به نام زینب نام برده شده است که پزشک قبیله اُود بود و در درمان چشم درد و به طور کلی، بیماری های چشم شهرت فراوانی داشت.

پزشکان مسلمان، بیشتر، شاگردان بقراط و جالینوس حکیم بودند که با کمال دقت، مطالب کتاب های پزشکی آنها را فرا گرفتند و به خوبی از عهده شاگردی ایشان برآمدند. آنها پس از فراگیری درس استاد، رفته رفته بر عقاید و نظریه های آنان ایرادهایی وارد کردند و این ایرادها را با نظم و دلیل، به بهترین صورت در کتاب های خود آوردند. تاریخ نگاران مغرب زمین نیز از هوش سرشار و نبوغ بی مانند شاگردان بقراط و جالینوس که آنها را از استاد بی نیاز می ساخت، یاد کرده اند.

پزشکان مسلمان توانستند در ادامه مکتب بقراط و جالینوس، نتیجه پژوهش ها و تجربه های خود را اعلام دارند. از آن پس، استقلال فکری آنان به مرحله ای رسید که با تطبیق دانش بر تجربه، آثاری تحسین برانگیز از خویش به یادگار گذاشتند.

لاوینیادوک در کتاب المختصر فی تاریخ التمریض می نویسد:

دانشمندان عرب در پزشکی، حکمت تمدن های هندی _ نستوری را که پیش از آنها وجود داشت و حتی پیش از تولد مسیح موجود بود، به ارث بردند. در این وقت، کتاب های بقراط و جالینوس و دیگران در زمینه

ص:14

پزشکی به وسیله دانشمندان مشهور عرب و مسلمانان شرح داده شد و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.(1)

بدین ترتیب، مسلمانان با گردآوری تمدن های گوناگون همانند هندی، ایرانی و نستوری، نظریه های پزشکی ساختند که تا مدت ها مورد استناد پژوهشگران در این زمینه بود.

ص:15

تاریخ پزشکی علمی عربی در قرن سوم هجری با کمک و حمایت خلفا، وزرا، فرمانروایان و ثروتمندان آغاز شد. آنان مترجمان را به ترجمه کتاب های پزشکان یونانی به عربی ترغیب کردند. کارهای جالینوس در پزشکی، از حجم زیاد و محتوای غنی برخوردار بود. نخستین آگاهی هایی که اعراب از این میراث پزشکی به دست آوردند، با ترجمه حُنین بن اسحاق و دستیاران و شاگردان وی از کتاب های جالینوس تحقق یافت. علاوه بر این، کتاب های بقراط نیز که در تفکر پزشکی عربی تأثیر بسزایی داشت، ترجمه گردید.(1)

در پایان دوران ترجمه، پزشکان و دانشمندان جهان اسلام نوشتن کتاب را آغاز کردند و اصلی ترین پایه های علوم را بنیان نهادند. آنان در این زمان به طور کامل بر منابع علمی خود تکیه داشتند و در این میدان پیشرو شدند. در نتیجه، دانش ها به ویژه دانش پزشکی به سرعت از دست مسیحیان و صابیان خارج شد و به دانشمندان مسلمان انتقال یافت.

ص:16

دو _ خارج کردن طب از صورت نظری و پدید آوردن طب عملی و تجربی؛

سه _ گسترش علم الامراض و وارد ساختن بسیاری از بیماری های ناشناخته، به دانش پزشکی؛

چهار _ بررسی اثر داروها با توجه به عملکرد هر یک از اعضای بدن.

حنین بن اسحاق، زکریای رازی، ابوعلی سینا، علی بن عباس اهوازی، زهراوی و هبة اللّه بغدادی از پیشگامان دانش پزشکی بودند که با نوآوری های مهم خود، تاریخ پربار و درخشانی در زمینه پزشکی برای اسلام رقم زدند.

ص:17

ص:18

بیماری ها مهم تر از درمان آنهاست؛ یعنی حفظ سلامت انسان و جلوگیری از دچار شدن به بیماری ها اولویت دارد. ازاین رو، دین حیات بخش اسلام در کنار احادیث و احکام فقهی و اخلاقی، دستورهای فراوانی برای حفظ سلامت و پیش گیری از دچار شدن به بیماری ها داده است.

اساسا برنامه های حیات بخش دین اسلام چنان دقیق و علمی است که در هر یک از آنها، نوعی پیش گیری و اعلام خطر نهفته است. «یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ؛ به برکت آن، کسانی را که از خشنودی او پیروی کنند، به راه های سلامت، هدایت می کند.» (مائده: 16). ازاین رو، اسلام، هر آنچه را برای سلامت جسم یا جان انسان، خطرناک و زیان بار است، حرام یا مکروه و آنچه را برایش لازم و مفید است، واجب یا مستحب دانسته و آنچه را سود و زیانی برای جسم و جان ندارد، مباح خوانده است. طب پیش گیری، در متن دستورها و احکام پنج گانه اسلام آمده است که اجرای کامل و دقیق آنها، می تواند در صیانت انسان از بسیاری آسیب های جسمی و روانی اثرگذار باشد. امام رضا (ع) در حدیثی فرموده است:

می بینیم که هر آنچه خداوند تبارک و تعالی حلال کرده، در آن، صلاح و بقای بندگان است و بدان نیاز حتمی دارند و هر آنچه حرام شده است، بندگان از آن بی نیازند و همه آنها سبب تباهی و زمینه ساز نابودی است.(1)

با توجه به نقش شناخت زمینه های ایجاد بیماری ها در پیش گیری از آنها، این موضوع را در آیات و روایات بررسی می کنیم.

ص:19

ص:20

و پدر، از شخصی که گوشت مردار می خورد، بعید نیست.(1)

در این روایت، امام آثار و زیان های خوردن مردار را هم بر روی جسم و هم بر روی اخلاق و روان انسان ها یادآوری می کند. از نظر پزشکی «این مفاسد ممکن است به خاطر آن باشد که دستگاه گوارش نمی تواند از مردار، خون سالم و زنده بسازد و به علاوه مردار، کانون انواع میکروب هاست».(2)

ص:21

این حکم از معجزه های قرآن به شمار می آید؛ زیرا دانشمندان پس از قرن ها بررسی درباره این حیوان، چندین نوع میکروب در گوشت آن یافته اند. در گوشت خوک، دو نوع کرم مهلک وجود دارد که خوردن آن در انسان سبب پیدایش امراض گوناگونی مانند کم خونی، سرگیجه، تب های مربوط به دستگاه هاضمه مخصوصا اسهال، دردهای روماتیسمی، کشش اعصاب، خارش داخل بدن، تراکم پی ها، کوفتگی و خستگی و سختی عمل جویدن و بلعیدن و تنفس می گردد.(1) بنابراین، خوردن محرمات الهی، سرچشمه بسیاری از بیماری های جسمی و روانی است.

ص:22

بخور که اشتها داشته باشی و هنگامی از غذا دست بکش که هنوز اشتهایت باقی است».(1)

امام علی (ع) نیز در سفارشی به فرزندش، امام حسن (ع) می فرماید: «بر سر سفره غذا منشین، مگر اینکه گرسنه باشی و از غذا دست نکش، مگر اینکه هنوز میل به خوردن داشته باشی».(2)

بنابراین، بهترین و طبیعی ترین مقیاس برای رعایت میانه روی در خوردن و آشامیدن، اشتهای افراد است. در اسلام، نقطه مقابل پرخوری؛ یعنی کم خوری، راه تندرستی معرفی شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:

هر کاری را چاره ای است و چاره تندرستی در دنیا چهار چیز است: کم سخن گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن و کم خوردن.(3)

در طب جدید و قدیم، اثر معجزه آسای «امساک»، در درمان انواع بیماری ها ثابت شده و بیشتر پزشکان آن را باور دارند. عامل بسیاری از بیماری ها، زیاده روی در خوردن غذاهای گوناگون است. مواد اضافی جذب نشده، به صورت چربی های مزاحم در سراسر بدن، یا به صورت چربی و قند اضافی در خون باقی می ماند. این مواد اضافی در میان عضلات بدن، محل پرورش انواع میکروب های بیماری های عفونی می شود. روزه یا همان خودداری از خوردن و آشامیدن، مواد اضافی و جذب نشده بدن را می سوزاند و برای بدن، حکم خانه تکانی را دارد.

همچنین استراحتی برای دستگاه های گوارش است که آنها را برای

ص:23

فعالیت آماده می سازد. ازاین رو، پیامبر اسلام فرمود: «روزه بگیرید تا تندرست بمانید.»(1) و در بیانی دیگر نیز بر ثمره اصل کم خوری و امساک تأکید کرد و فرمود: «معده، خانه تمام دردها و امساک، برترین دواهاست.»(2) آلکسی سوفوربن، دانشمند روسی، در کتاب خود می نویسد:

درمان از طریق روزه، فایده ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها، التهاب گسترده و مزمن، دمل های داخلی و خارجی، سل، روماتیسم، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد و بیماری های دیگر دارد. معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری های فوق ندارد. بلکه بیماری های جسمی انسان را که با سلول های جسم آمیخته شده مانند سرطان، سیفلیس، سل و طاعون نیز شفا می بخشد.(3)

ص:24

شفافیت قرنیه از بین می رود و چشم به تدریج ضعیف و سپید می شود.»(1) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اندوه، نیمی از پیری است.»(2) همچنین امام علی (ع)فرمود: «اندوه، تن را ذوب(3) و نحیف(4) و بدن را فرسوده می کند.»(5) و نیز فرمود: «هر کس اندوه (و دغدغه اش) فراوان شود، بدنش بیمار می گردد.»(6) امروزه آثار منفی حزن و اندوه بر انسان، ثابت شده است؛ تا آنجا که ریشه بسیاری از بیماری های جسمی را بیماری های روانی و غم و اندوه می دانند.

ص:25

پس از آن [سبب] فزونی عمر است.»(1) امام صادق (ع)نیز فرمود: «دست هایتان را پیش از خوردن غذا و پس از آن بشویید که فقر را می برد و بر عمر می افزاید».(2)

ص:26

برای بدن به بار می آورد. اسلام به این مورد توجه ویژه ای دارد، چنان که خداوند متعال با بیان «...وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ...؛ غذاهای پاک و طیب را بر مردم حلال و غذاهای پلید را حرام خواند».(1) این حکم، با فطرت و سرشت انسان سالم نیز هماهنگی کامل دارد.

در پایان بحث طب پیش گیری در اسلام، توجه به این نکته لازم است که اسلام به منظور سرعت بخشیدن به روند بهبود بیماری و جلوگیری از شدت یافتن آن حتی در تکالیف شرعی بیماران، تخفیف ویژه ای در نظر گرفته است. این امر، براساس قاعده ای کلی در فقه اسلامی است که تکالیف شرعی هیچ گاه بالاتر از توان مکلفان نیست: «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسا إلاّ وُسْعَها...؛ هیچ کس بیش از وسعش تکلیف ندارد». (بقره: 285)

برخی از این موارد آسان گیری در قرآن کریم عبارتند از:

اول _ آسان کردن احکام طهارت برای بیماران: «وَ إنْ کُنْتُمْ مَرْضی ... فَتَیَمَّمُوا صَعیدًا طَیِّبا...؛ و اگر بیمار بودید، ... پس با خاک تیمم کنید».(2)

دوم _ دادن اجازه افطار به بیماران: «فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضا أوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ اُخَرَ...؛ هرکس از شما بیمار بود، یا در سفر بود روزهای دیگر را روزه بدارد». (بقره:184)

سوم _ معاف شدن افراد نابینا و لنگ و بیمار از جهاد: «لَیْسَ عَلَی اْلأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی اْلأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَریضِ حَرَجٌ؛ بر نابینا و افراد لنگ و بیمار گناهی نیست (که با شما هم غذا شوند)...». (فتح: 17)

ص:27

چهارم _ اجازه مصرف محرمات هنگام ناچاری، برای جلوگیری از زیان شدیدتر:«وَ قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُمْ إلاّ ما اضْطُرِرْتُمْ إلَیْهِ؛ آنچه بر شما حرام بوده، بیان شده است، مگر اینکه ناچار باشید». (انعام: 119)

ص:28

چاره و نسخه ای.(1)

براساس این روایات، از درمان هیچ بیماریی نباید ناامید شد؛ زیرا هر دردی را درمانی است.

امام صادق (ع) فرمود: یکی از پیامبران خدا بیمار شد و گفت در پی درمان نمی روم تا همان که بیمارم کرده است، خود، درمانم کند. پس خداوند به او وحی فرستاد که «تا درمان نکنی، شفایت نمی دهم؛ چون شفا از من است».(2)

در الطب النبوی نیز آمده است که ابراهیم خلیل (ع) گفت: پروردگارا! درد از کیست؟ فرمود: «از من» پرسید: پس درمان از کیست؟ فرمود: «از من» پرسید: پس طبیب چه کاره است؟ فرمود: «فردی است که دارو به دست او فرستاده شده است.»(3) بنابراین، دارو و درمان وسیله اند و شفا به دست خداست.

ص:29

چنین نیست. امتیاز دیگر غذاها آن است که آثار منفی در پی ندارد، در حالی که داروهای شیمیایی، افزون بر اینکه سست کننده و تسکین دهنده اند، آثار زیان باری نیز دارند. در مورد غذادرمانی، آیات و روایات فراوانی وجود دارد و بزرگان و اندیشمندان دینی کتاب های گوناگونی نوشته اند که فقط به نمونه هایی از فایده بعضی خوراکی های طبیعی اشاره می کنیم.

ص:30

_ به دلیل ورود سریع به مرحله سوخت وساز بدن، می تواند سریع انرژی تولید کند و تجدید قوا کند و برای تقویت قلب مؤثر است.

_ به دلیل خاصیت میکروب کشی اش، برای مبتلایان به اسهال مفید است.

_ در درمان زخم معده و اثنی عشر مؤثر است.

مواد موجود در عسل بسیار زیاد است، از جمله مواد معدنی مانند آهن، فسفر، پتاسیم، ید، منیزیم، سرب، مس، سولفور و...؛ مواد آلی مانند بولن، اسید لاکتیک، اسیدفورمیک، اسید سیتریک، اسید تارتاریک و روغن های معطر و انواع ویتامین ها... .(1)

در روایت های اسلامی نیز بر خاصیت درمانی عسل تأکید شده است. از امام علی (ع) و امام صادق (ع) و بعضی دیگر از پیشوایان معصوم نقل شده است که فرموده اند: «مَا اسْتَشْفَی النّاسُ بِمِثْلِ الْعَسَلِ»(2) یا «لَمْ یَسْتَشْفِ مَرِیضٌ بِمِثْلِ شَرْبَةِ عَسَلٍ»؛(3) یعنی بیمار، به [ هیچ دارویی] مانند شربت عسل درمان نشده است. در بعضی احادیث نیز عسل برای درمان دل درد توصیه و از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: «کسی که در هر ماه یک بار [شربت] عسل بنوشد و شفایی که قرآن از آن یاد کرده بطلبد، خدا او را از 77 نوع بیماری شفا می بخشد».(4)

ص:31

«وَ عِنَبا وَ قَضْبا؛ و باغ و نباتاتی رویاندیم که هر چه درو کنند، باز بروید.» (عبس: 28)(1) «انگور به عقیده برخی از دانشمندان، یک داروی طبیعی است. از نظر خواص شیمیایی همانند شیر مادر است و در برابر گوشت بدن ایجاد حرارت می کند، خون را تصفیه و سموم بدن را دفع می کند.»(2) انگور افزون بر اینکه غذای پرارزشی است، قدرت میکروب کشی نیز دارد. «انگور، معده و روده را لای روبی می کند، نشاط آفرین و برطرف کننده اندوه است، اعصاب را تقویت می کند و ویتامین های موجود در آن، به انسان نیرو و توان می بخشد.»(3) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره خاصیت اندوه زدایی انگور می فرماید: «یکی از پیامبران خدا، از اندوه [ به پروردگار] شکایت برد. پس خداوند او را به خوردن انگور امر فرمود».(4)

ص:32

بردبار و پاک خواهد بود».(1)

دانش جدید پزشکی نیز، رطب را دارای ماده تنگ کننده رحم می داند که عضلات رحم را در ماه های آخر حاملگی تقویت می کند. ازاین رو، کارشناسان زایمان، هنگامی که درد زایمان، مادران را فرامی گیرد، به آنها آب قند می دهند، چنان که خداوند به حضرت مریم هنگام درد زایمانش می فرماید: «از رطب بخور و از آب بنوش».(2)

در قرآن کریم دراین باره آمده است:

فَأَجاءَها الْمَخاضُ إلی جِذْعِ النَّخْلَةِ ... وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَبا جَنِیّا فَکُلیِ وَ اشْرَبیِ وَ قَرِّی عَیْنا.... (مریم: 23_26)

آن گاه که مریم را درد زاییدن فرارسید، زیر درخت خرمایی رفت... ای مریم، تنه درخت را حرکت ده. رطب تازه ای بر تو فرومی ریزد. پس از این رطب تناول کن و از [ آب]آن چشمه بیاشام و چشم خود را به عیسی روشن دار.

کارشناسان تغذیه، خرما را در جلوگیری از سرطان مؤثر می دانند. «در خرما کلسیم وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوان هاست. فسفر نیز که از عناصر تشکیل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگی است و بر قوه بینایی می افزاید، در خرما وجود دارد. در خرما همچنین پتاسیم موجود است که کمبود آن را در بدن، علت اصلی زخم معده می دانند و وجود آن برای ماهیچه ها و بافت های بدن بسیار پرارزش است.» (3) ازاین رو، امام علی

ص:33

(ع) فرمود: «خرما بخورید که شفای دردها در آن است».(1)

ص:34

مقوی است، بدون اینکه پوست، هسته و زوایدی داشته باشد.

کارشناسان تغذیه می گویند: «از انجیر می توان به عنوان قند طبیعی برای کودکان استفاده کرد. ورزشکاران و آنهایی که گرفتار ضعف و پیری اند، باید از انجیر برای تغذیه خود استفاده کنند. انجیر سرشار از ویتامین های مختلف و قند است و به عنوان یک دارو از آن می توان استفاده کرد. خوردن انجیر خشک، فکر را تقویت می کند. به علت وجود عناصر معدنی در انجیر که سبب تعادل قوای بدن و خون می شود، انجیر را غذای هر سن و شرایطی معرفی کرده اند».(1)

ص:35

ص:36

مسلمان از طب القرآن و طب نبوی در پزشکی اسلامی بسیار اثرگذار بوده است.

ص:37

جهت گیری خاصی در علم پزشکی به وجود آورد که به نام طب النبی یا طب النبوی معروف شد.(1)

ص:38

زکریای رازی که وی را «پدر طب» لقب داده اند، با بهره گیری از طب القرآن و طب النبوی به کشف های ارزشمندی دست یافت. وی برای طب روحانی ارزش زیادی قائل بود و به ارتباط میان طب جسم و طب روان توجه ویژه ای داشت. آثار مهم وی چون الطب الروحانی، من لایحضره الطبیب، طب الفقراء و همچنین سفارش هایش به پزشکان و بیماران، از اخلاق نیکو و آگاهی بالای وی از طب جسمانی و طب روحانی حکایت دارد که برگرفته از طب نبوی است.

«در سایه طب القرآن و طب النبوی، مسلمانان نوع خوراک و طریقه مصرف آن را چنان مستقیم با سلامت مربوط می دانستند که شاید تأثیر پرهیز در نظر آنان، بیشتر از تأثیر دارو بر تندرستی و بیماری به شمار می رفت. تصادفی نیست که ابو مروان بن زهر، پزشک مسلمان آندلسی قرن ششم هجری، کتاب کاملی را درباره پرهیز به نام کتاب الاغذیه نوشت.»(1) بعضی پزشکان مسلمان برای آنکه مردم دستورهای طبی را همواره به یاد داشته باشند، آنها را به نظم درآورده اند. برای مثال، حکیم مسیری، حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را که فرمود: «فَإِنَّ اللّه َ لَمْ یَنْزِلْ داءً إِلَّا أَنْزَلَ مَعَهُ شِفاءٌ إِلَّا الْمَوْتَ وَ الْهَرَمَ»،(2) این چنین به شعر فارسی ترجمه کرده است:

خدای ما که ما را درد داده است

به هر دردیش، صد دارو نهاده است

ص:39

خبر گفته است پیغمبر در این دو

به مرگ و هم به پیری نیست دارو

ازاین رو، فقیهان و پزشکان اسلامی از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تاکنون، با الهام از آموزه های اسلامی که دربرگیرنده شفای جسم و روح است، در کنار کتاب های حدیث و فقه، کتاب های پزشکی و بهداشت را نگاشته اند. آیات و روایات اسلامی درباره طب، مسلمانان را برانگیخت که از درمان هیچ بیماری ناامید نشوند و با بهره گیری از نسخه شفابخش قرآن، طب اسلامی را پدید آورند. بنیامین لی جردن در مقاله خود به نام «الطب العربی» آورده است:

من از آنچه دانشمندان عربی در زمینه علوم به ویژه علم پزشکی عرضه کرده اند، به هیچ وجه شگفت زده نمی شوم؛ زیرا قرآن در حقیقت شامل بسیاری از اطلاعات پزشکی است و اسلام مردم را به کسب دانش ترغیب می کند.(1)

ص:40

این حقیقت را انکار کرد که دانش پزشکی جدید اروپا، از پزشکی عربی اسلامی گرفته شده است.

نویسنده کتاب تاریخ الطب عند العرب می نویسد:

مسلمانان در مطالعات و تحقیقات پزشکی خود، تنها، جنبه های پزشکی را گسترش ندادند؛ بلکه مفاهیم انسانی را به طور کلی تعالی بخشیدند. اگر باید شکافتن اتم و بمب اتم را از نماد شگفت انگیزترین کارهای علمی در نیمه قرن بیستم بدانیم، این را هم باید بدانیم که تلاش های پزشکی مسلمانان در گذشته، آنان را به کشفیاتی رساند که از لحاظ تحول، کمتر از کشف اتم نبود و به گمان قوی، سودمندتر از آن بود.(1)

به گواهی تاریخ، غربیان در فراگیری دانش، همواره تحت تأثیر پزشکان مسلمان بوده اند. دانشمندان اروپا، در مدارس و دانشگاه های مسلمانان در آندلس و جاهای دیگر، دانش ها را فرا گرفتند. آنان پس از آموختن زبان عربی، به ترجمه کتاب های علمی مسلمانان در زمینه پزشکی و... پرداختند. قراتان و چارلز سنجر در کتاب خود به نام السحر و الطب عند الانجلوسکسونی می نویسد:

بی تردید، تأثیر دانشمندان عرب و مسلمانان بر پزشکان اروپا در طول قرن یازدهم تا چهاردهم میلادی، نیاز به دلیل ندارد. شایان ذکر است که بسیاری از دانشمندان با انصاف اروپای غربی به علومی که دانشمندان عرب و مسلمانان عرضه کردند، اعتراف می کنند. همچنین این نظریه ها و اندیشه های پزشکی، در تمامی مناطق زمین تدریس می شد و کسی که مایل بود در زمینه پزشکی و رشته های گوناگون آن آگاهی پیدا کند، می بایست

ص:41

زبان عربی را خوب می دانست.(1)

به اعتقاد همه تاریخ نگاران دانش، نظریه ها و اکتشاف های پزشکی دانشمندان مسلمان در قدیم، زیربنای دانش پزشکیِ جدید است. یاقوت قالدستون در مقاله خود به نام مکتشف الطب فی بلاد العرب آورده است:

از موضوع های انکارناپذیر این است که اطلاعات پزشکی که به ما رسیده، دستاورد پزشکان عرب است. این اطلاعات در حقیقت زیربنای پزشکی جدید است و اگر این دستاوردهای بزرگ نبود، علم پزشکی جدید به این سطحی که رسیده است، نمی رسید.(2)

ص:42

مهم ترین چیزی که تاریخ پزشکی عربی، در مورد ابن نفیس، همراه با افتخار و شگفتی [ از آن] یاد می کند، این است که او گردش کوچک خون (ششی) را کشف کرد. ابن نفیس به این نکته پی برد که جهت حرکت خون ثابت است و آن طور که قبلاً گمان می رفت، به صورت جزر و مد نیست. ابن نفیس معتقد بود که خون از بطن راست قلب همراه با هوا به طرف شش حرکت می کند. سپس از طریق سیاهرگ ششی، از شش به دهلیز چپ قلب بر می گردد.(1)

دانشمندان مسلمان در درمان بیماری های دستگاه عصبی، مانند تب و لرز، صرع، سکته قلبی، فلج، فلج صورت، تشنج و بیماری های روانی(2) تا بدان جا پیش رفتند که دانشمندان عصر حاضر نیز برای درمان آبله و حصبه بیش از آنان چیزی کشف نکرده اند.

احمد علی ملا می نویسد:

محتوای کتاب محمد بن زکریای رازی درباره آبله و حصبه، مقدمه اکتشافات به حساب می آید. مقاله رازی از سال 1078 تا 1866 میلادی چهل بار فقط به زبان انگلیسی تجدید چاپ شد... تألیفات پزشکان مسلمان در محافل اروپایی چنان شهرتی یافت که تصاویر رنگی از دو پزشک مسلمان یعنی رازی و ابن سینا، در دانشکده های پزشکی، از جمله دانشکده پزشکی دانشگاه پاریس آویخته شد و تألیفات آنان تا قرن هجدهم میلادی در تمامی دانشگاه های جهان تدریس می شد.(3)

ص:43

ص:44

ابن سینا، ابن نفیس، بغدادی، زهراوی و دیگران، تمامی نظریه های جالینوس در زمینه کالبدشکافی را بررسی کردند و بر آن شرح نوشتند و یادداشت ها و توضیح هایی بر آن افزودند و در زمینه کالبدشکافی علمی و جراحی، نظریه ها و روش های ابتکاری فراوانی طرح کردند. دانشمندان اروپا، به دستاوردهای دانشمندان عرب در زمینه پزشکی استناد می کردند. برای مثال، کارهای جالینوس در پزشکی، به زبان یونانی ترجمه نشد، ولی به زبان عربی همراه با شرح ها و یادداشت هایی که برای آن آورده شده، محفوظ مانده است.(1)

«به طور کلی [در] تحقیق و تتّبع در زمینه کالبدشکافی، سه مزیت برای پزشکان مسلمان برمی شمارند:

اول _ آنان برای اولین بار در تاریخ، در علم کالبدشکافی کتابی جداگانه تألیف کردند.

دوم _ آنان کتاب جالینوس را در کالبدشکافی حفظ و به شیوه منطقی مرتب کردند.

سوم _ در کالبدشکافی و تألیف کتاب های مربوط به این علم، از پیشینیان پیروی کورکورانه نکردند، [ بلکه ]ضمن بررسی و مطالعه دقیق آن، برخی موارد را از آن کم [کردند] و مواردی را نیز بدان افزودند».(2)

ص:45

ص:46

ص:47

ص:48

سخن، تقوا، مقاومت در برابر هواهای نفسانی است و انسان بی تقوا همواره در معرض لغزش و سقوط است.

تقوا در هر حرفه ای، به معنای رعایت قوانین الهی در انجام آن حرفه است. بنابراین، تقوای پزشکی، همه آداب و احکام اسلامی در مورد این حرفه را دربرمی گیرد. برای مثال، پزشک باتقوا حتی در نگاه کردن برای معاینه، حدود اسلامی را رعایت می کند؛ یعنی اگر بتواند مرضی را بدون نگاه کردن به جایگاه هایی که نگاه به آنها در اسلام ممنوع است، تشخیص دهد، نگاه نامشروع نمی کند و اگر ناچار به نگاه کردن باشد، به میزان ضرورت اکتفا می کند.

خیرخواهی برای بیمار و تلاش برای درمان او نیز از مصداق های تقوای پزشکی است، چنان که امام علی (ع) در سفارش به پزشکان درباره تقوا می فرماید: «مَنْ تَطَیَّبَ فَلْیَتَّقِ اللّه َ وَ لْیَنْصَحْ وَ لْیَجْتَهِدْ؛ هرکس طبابت پیشه کند، باید از خدا پروا کند و خیرخواهی و جدیّت ورزد.»(1) نصح به معنای خیرخواهی و اجتهاد به معنای به کارگیری همه توان است. بنابراین، تقوای پزشکی؛ یعنی پزشک برای انجام درست وظیفه اش باید سود بیمار را در نظر بگیرد و از همه توان فکری و عملی خود برای درمان وی استفاده کند.(2)

پزشک، بدون نیت پاک و تقوا و اخلاص دچار پریشان فکری می شود و در چنین حالتی نمی تواند درباره بیماری و درمان بیمار با آرامش و به درستی فکر کند. چنین پزشکی، اعتماد بیمار و اعتبار خویش را از بین می برد،

ص:49

ارزش علمی و اجتماعی کار خود را نادیده می گیرد و آبروی حرفه پزشکی را بر باد می دهد.

ص:50

پست کند.»(1) احتمال ابتلا به این بیماری اخلاقی، برای همه وجود دارد، ولی نیاز حیاتی مردم به پزشک و جایگاه ویژه پزشکان در جامعه، آنان را بیش از دیگران می تواند گرفتار این صفت ناهنجار سازد و زمینه ساز انحراف فکری و عملی پزشک شود. «غرور پزشکی مانع مشورت و تحقیق پزشک می شود و گاهی او را از توجه به سخنان بیمار نیز که از مهم ترین راه های تشخیص بیماری است، باز می دارد.»(2) این غرور ناشایست می تواند حتی به حوادث تلخ جبران ناپذیر بینجامد، مثل تجویز داروی اشتباه یا عمل جراحی بدون دقت و مشورت که زندگی بیمار را به خطر می اندازد.

ص:51

میان بگذارد و از آن جا که تشخیص بیماری، شرط نخست و اساسی درمان است، پزشک در درمان بیمارش موفق نمی شود.

ص:52

حالی که این کار، خلاف شرع، عرف و قانون است و با تقدس حرفه پزشکی منافات دارد.

ص:53

تقویت این حس سبب می شود پزشک از درمان مریضی که از پرداخت هزینه درمان خود ناتوان است، سر باز نزند یا وظیفه خود را به ساعت های مشخص اداری محدود نکند.

ص:54

آن حضرت درباره فرمایش خداوند متعال «وَ یَقْتُلُونَ اْلأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقِّ» فرمود: «به خدا سوگند، آنها پیامبران را با شمشیرهای خویش به قتل نرساندند، ولی اسرار ایشان را فاش ساختند و در نتیجه، پیامبران به قتل رسیدند.»(1) بقراط در سوگندنامه خود می گوید:

آنچه هنگام انجام وظیفه و حتی خارج از آن درباره زندگی مردم خواهم دید یا خواهم شنید، به هیچ کس نخواهم گفت؛ زیرا این قبیل مطالب را باید به گنجینه اسرار سپرد.(2)

پزشک، حامل و حافظ اسرار بیمار است. گاه انسان، بیماری خود را حتی از نزدیکانش پنهان می دارد، ولی لازم است آن را برای طبیب بازگو کند؛ زیرا اگر به پزشک هم اعتماد نکند و مرضش را پنهان دارد یا عامل اصلی و عوارض آن را بیان نکند، پزشک در تشخیص و درمان بیماری اش موفق نمی شود.

امام علی (ع) فرمود: «لا شِفاءَ لِمَنْ کَتَمَ طَبِیبَهُ دائَهُ؛ برای شخصی که بیماری اش را از طبیبش پنهان می دارد، بهبودی نیست».(3) ازاین رو، بیمار وظیفه دارد حال خود را برای پزشک به طور کامل بیان کند و پزشک نیز باید با رعایت امانت، حافظ اسرار بیمار باشد. رازداری، از مهم ترین اخلاق حرفه ای پزشک متعهد به شمار می آید، ولی در مواردی که موضوع مهم تری در میان باشد، مثل مشورت کردن یا شهادت دادن، استثنابردار است.

ص:55

ص:56

می کشد.»(1)امید به درمان، همان گونه که پزشک را به تحرک و تلاش وا می دارد و سبب دل گرمی و نشاط او می شود، از رنج بیمار نیز می کاهد، به وی قدرت چیرگی بر بیماری را می دهد و روند درمانش را سرعت می بخشد. تقویت حس مذهبی و توکل به خدا و باور این حقیقت که طبیب واقعی خداست و درمان هیچ دردی برای او دشوار نیست؛ همچنین پیش بینی های امیدوارکننده پزشک، تأکید بر توانایی ها و امکانات باقی مانده پس از بیماری و سفارش به تقویت آنها، از راه های زنده کردن امید در بیمار است.

ص:57

حرفه پزشکی مانند دیگر مشاغل نیست که همواره راهی برای جبران خطا و اشتباه در آن وجود داشته باشد، بلکه در این رشته، خطا و اشتباه معمولاً جبران ناپذیر است.

ص:58

اگر پزشک تشخیص دهد که بیماری جزئی است یا بیمار با رژیم درمانی و بدون مصرف دارو بهبود می یابد، نباید نسخه بنویسد و دارو تجویز کند. برای مثال، در مورد بیماری قند(1) افراد سالمند و کنترلرژیم غذایی بیمار، بهتر از تجویز داروی ضد قند است. با این حال، اگر پزشک تشخیص داد که مصرف دارو ضرورت دارد، باید در تجویز دارو، به حد ضرورت عمل کند و به این موارد نیز توجه داشته باشد:

یک _ کارآمدی دارو: داروی تجویز شده باید از دیگر داروها کارآمدتر و تأثیر آن در درمان بیماری بیشتر باشد.

دو _ ایمنی دارو: باید دارویی انتخاب شود که ایمن تر و زیان های جانبی آن کمتر باشد.

سه _ مناسب بودن دارو: چنانچه بیمار با مصرف داروی خوراکی بهبود می یابد، نباید داروی تزریقی تجویز شود.

چهار _ قیمت دارو: به منظور صرفه جویی از هدر رفتن سرمایه بیمار، پزشک باید داروی ارزان قیمت تجویز کند، مگر در مواردی که واقعا داروی گران قیمت لازم باشد. متأسفانه گاه پزشکان داروهای گران قیمت جدید خارجی را پیشنهاد می کنند. دراین باره، در مجله دارو و درمان با اشاره به سخنان یکی از سخنرانان سمینار «انجمن متخصصین علوم دارویی» آمده است:

دکتر خویی به پدیده سر سپردگی به داروهای جدید اشاره کرد و خاطرنشان ساخت این پدیده نه تنها ناموجه است، بلکه در بسیاری از اوقات، غیرعلمی و غیرمنطقی نیز هست. لزوما هر داروی جدیدی از داروی

ص:59

قدیمی بهتر نیست. وی پس از بررسی و مقایسه برخی از داروهای جدید و قدیم خاطرنشان ساخت، هر داروی جدیدی که به فهرست دارویی اضافه می شود، به دنبال خود یک تب اجتماعی نیز می آورد. آن وقت بیماری که می تواند با صد تومان، دارویی را تهیه کند، باید هفت هزار تومان بپردازد تا یک داروی جدید بگیرد. چرا؟ شاید به این دلیل که برخی از پزشکان می خواهند کلاس خارجی داشته باشند. اما آن نگاه حکیمانه به ما حکم می کند که به اقتضای فضای جامعه و به توان مالی بیمار توجه کنیم... من با بیماران زیادی برخورد داشته ام که باید از نان زن و بچه شان بزنند تا نسخه ای بپیچند، درحالی که نسخه ای ایمن تر، ارزان تر و مشابه آن زیاد وجود دارد.(1)

ص:60

پزشک پای بند به اخلاق پزشکی، هنگامی که متخصص دیگر را در بازگرداندن سلامت بیمار، کارآمدتر از خود تشخیص می دهد، در معرفی او به بیمار لحظه ای درنگ نمی کند و این کار را خدمت به بیمار می داند.

ص:61

مرفه و بی توجهی آنان به مناطق فقیر و محروم از یک سو و از سوی دیگر، نابرابری، تبعیض و بی عدالتی دست اندرکاران بهداشت و سلامت در خدمت رسانی به جامعه سبب شده است در سطح سلامت توده مردم و میزان امید و انگیزه آنان برای زندگی، تفاوت آشکاری در مناطق گوناگون پدید آید. برای مثال، در ایران، «نابرابری سلامت به گونه ای است که بین تهران و سیستان و بلوچستان، میانگین امید به زندگی بیش از ده سال تفاوت دارد.»(1) ازاین رو، اگر پزشکان به خدمت در مناطق محروم روی آورند، از تفاوت میزان امید به زندگی در کلان شهرها و مناطق محروم، به تدریج کاسته خواهد شد.

ص:62

و تجارب روزانه خود را با اصول علمی مطابقت ندهد، به اشکالات علم طب پی نخواهد برد و نخواهد دانست که مسئولیت اخلاقی تا چه درجه مهم است... سزاوار، این است که طبیب پیوسته در تکمیل معلومات خود بکوشد و علم خود را هیچ وقت کامل و تمام نپندارد و در آنچه در ضمن عمل و تمرین بر او کشف می شود، دقت، تفکر و مطالعه کند تا علل علمی آن را بیابد؛ زیرا علم طب، زاده تجربه و استدلال است و یکی بدون دیگری نتیجه چندانی نخواهد داشت».(1)

در پندنامه اهوازی نیز دراین باره آمده است:

پزشک باید پیوسته به مطالعه کتب طبی مشغول باشد و ملول نگردد، بلکه خود را مجبور نماید که هر چه می خواهد یاد بگیرد و حتی مطالب را در آمد و رفت متذکر شود... . طالب علم طب باید پیوسته به بیمارستان ها و محل بیماران، در خدمت استادان، دانشمندان و پزشکان حاذق، به کارهای بیماران و احوال آنان پردازد تا [در ]مصاحبت و خدمت این استادان و پزشکان زبردست، از عوارض و احوال بیماران، آنچه خوانده است، یاد بگیرد و از نیکی و بدی فرجام بیماری ها آگاه شود. اگر چنین کند، در این صناعت به مقام بلند می رسد.(2)

رمز موفقیت در پزشکی، پایداری در مطالعه و پژوهش است و با گذشت زمان، تجربه نیز بر شکوفایی غنچه های دانش می افزاید و افق های جدیدی فرا روی دانش پژوه می گشاید. به دست آوردن تخصص بدون تحقیق و پژوهش، در هیچ رشته ای، به ویژه پزشکی که نوآوری در آن فراوان است،

ص:63

امکان پذیر نیست و هیچ پزشکی به این مرحله راه نمی یابد، مگر اینکه در میدان نوآوری و پژوهشگری پویا باشد. در غیر این صورت، از قافله پزشکان کارآمد که در مسیر کشفیات و نوآوری های جدید پزشکی و دارویی پیش می روند، جا می ماند؛ زیرا هر روز روش های جدید درمانی در این رشته، کشف و عوارض ناخواسته بسیاری از داروها آشکار می شود، مانند افتادگی مچ پا به دلیل تزریق آمپول پیروکسیکام(1) یا عوارض گوارشی آسپرین جوشان.(2)

ص:64

متأسفانه برخی پزشکان از این مسائل غافلند. «به طور مثال، بسیاری از پزشکان در مورد سؤالات افرادی که دارای بیماری خاصی هستند و می خواهند بدانند که آیا روزه داشتن برای آن بیمار[ی] زیان آور است و موجب تشدید آن می شود یا خیر، آگاهی کافی ندارند.»(1) باید دانست «روش های مختلفی که در بارور شدن افراد نازا مورد استفاده قرار می گیرند یا روش هایی که برای جلوگیری از باروری پیشنهاد می شوند، از دیدگاه فقه، برخی مجاز و بعضی ممنوع هستند و آگاهی طبیب از این نکات، موجب می شود [با] گزینش روش صحیح که با اصول شرعی مطابقت داشته باشد، با اطمینان خاطر راه صواب را انتخاب نماید».(2)

ص:65

ص:66

ص:67

امروز به شمار می روند».(1)

ص:68

دو _ تبلیغات نابجا؛ ادعاهای بی اساس و غیرواقعی درباره توانایی و تخصص خاص خویش یا بی تجربه و ناتوان جلوه دادن دیگر پزشکان، به منظور جذب بیمار، یا وادار کردن بیماران به دادن آگهی تشکر در روزنامه با هدف بیماریابی.

سه _ سوءاستفاده از رابطه با بیماران؛ مانند گرفتن حق السکوت برای افشا نکردن راز آنها، سوءاستفاده از اعتماد آنان و همراهانشان، کلاه برداری و سندسازی.

چهار _ آلوده بودن به انواع اعتیادها و فسادهای اخلاقی، مانند اعتیاد به الکل یا مواد مخدر و کشاندن بیمار به سوی اعتیاد، رفت و آمد به جاهایی که سبب بدنامی پزشک می شود، حرکات نامعقول و به کار بردن کلمات زشت که در شأن یک پزشک نیست.

پنج _ سوءاستفاده از تخصص و حرفه پزشکی، مانند سقط جنایی، جراحی غیرضروری به منظور سودجویی، وخیم جلوه دادن حال بیمار برای وا داشتن او به تن دادن به عمل جراحی غیرضروری.

ص:69

رادیوگرافی، سونوگرافی و مشورت با دیگر پزشکان استفاده نکند و مرتکب خطای پزشکی شود. در این صورت، وی خطاکار است و باید پاسخ گو باشد.

دو _ خطا در درمان: پزشک ممکن است در مرحله درمان، مرتکب خطایی شود و سبب نقص عضو یا مرگ بیمار گردد. در تبصره ماده 336 قانون مجازات اسلامی، قصور بدین صورت تعریف شده است: «تقصیر اعم است از بی احتیاطی، بی مبالاتی، عدم مهارت، عدم رعایت نظامات دولتی و نیز قوانین و مقررات عمومی دولتی.» بنابراین، سرپیچی از قوانین و اصول پزشکی می تواند به این حرفه آسیب وارد کند.

ص:70

این در حالی است که بیشتر بیماری ها و ناراحتی های بشر، خاستگاه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ارثی دارند یا دست کم این عوامل در تشدید و تخفیف آنها اثرگذارند. بی اعتنایی یا کم اعتنایی به این مسائل فرامادی، سبب شده است دانش پزشکی با وجود همه پیشرفت هایش، در موارد بسیاری کارآمد نباشد. ازاین رو، در طبابت امروز، با وجود امکانات و وسایل مجهز تشخیص و درمان، نارسایی های فراوانی به چشم می خورد که مهم ترین دلایل آن عبارتند از:

یک _ ضبط علایم بالینی و آزمایشگاهی بدون توجه به آثار و نشانه های بیماری در زندگی فردی و اجتماعی بیمار.

دو _ همت گماشتن به رفع عوامل شناخته شده میکروبی و انگلی و... بدون توجه به عوامل محیطی و اجتماعی و رنجی که بیمار و اطرافیان او متحمل می شوند.

سه _ بسنده کردن به کاهش ظاهری درد با تجویز داروهای مسکّن و خواب آور و آرام بخش.

آمار نشان می دهد که دوسوم از بیماران، دچار آسیب های عضوی و بدنی شده اند و در یک سوم باقی مانده، بیماری یافت نمی شود. ازاین رو، به درمان های نمایشی و ترکیبی می پردازند که معمولاً ناراحتی این بیماران با تجویز دارو برطرف نمی شود؛ زیرا خاستگاه آن، محیط، خانواده و اجتماع است.

ص:71

ص:72

ص:73

از موارد مهم مطرح شده در حرفه پزشکی، نگاه و لمس بیماران جنس مخالف است که در بعضی شرایط، هیچ گونه اختیار و اراده بازدارنده ای ندارند. در معاینات پزشکی همواره این اصل مطرح است که عضو مورد معاینه باید بدون پوشش باشد. بدیهی است در مواردی مانند ضایعات پوستی، مشاهده قسمت هایی از بدن بیمار ضروری است. معاینات ریه ها با لباس، به خصوص اگر لباس های ابریشمی یا پلاستیکی بر تن بیمار باشد، موجب ایجاد صدای اضافی می شود، ولی امکان دارد که بسیاری از مشاهده ها ضروری نباشد و یا لمس و سمع بیمار به طور غیرمستقیم و بدون تماس با بدن بیمار امکان پذیر باشد. به گفته یکی از پزشکان «چند سال پیش در یکی از مراکز دانشگاهی با همیاری دانشجویان پزشکی تحقیقی انجام دادیم که هدف آن بررسی اندازه گیری فشار خون از روی پوشش بود. برای این منظور، فشار خون هر فرد در چهار مورد اندازه گیری شد: بدون پوشش، پوشش با ضخامت کم، پوشش با ضخامت متوسط و پوشش با ضخامت زیاد. خلاصه ای از این بررسی در 25 خانم چهارده تا هفتاد و چهار ساله در جدول زیر آمده است.

نوع پوششبدون پوششبا ضخامت کمبا ضخامت متوسطبا ضخامت زیادسیتولیک(mmHy)14118141191412114121دیاستولیک(mmHy)973107411751175 بررسی نشان می دهد که میزان تفاوت فشار خون اندازه گیری شده در این چهار نوع، بسیار اندک است و اندازه گیری فشار خون در بازویی که

ص:74

پوشش دارد، به ویژه اگر پوشش نازک باشد، هیچ گونه اشکالی ایجاد نمی کند».(1)

باتوجه به این تحقیقات و نیز فتواهای مراجع بزرگ تقلید در مورد لمس نامحرم و نگاه به او، پزشکان مسلمان باید توجه کنند که موازین شرعی را تا حد امکان در معاینات پزشکی رعایت کنند. فقهای بزرگ، «ضرورت» را معیار و شرط جواز لمس زن یا نگاه به او می دانند. «اگر پزشک هم جنس در دست رس نباشد، یا مهارت مرد بیشتر باشد، لمس بیمار برای معاینه و درمان اشکال ندارد، ولی باید به مقدار ضرورت اکتفا کند».(2)

در معنای «ضرورت» و حد و مرز آن، می توان گفت که معیار «ضرورت»، اهم و مهم است. هر جا مسئله ای بروز کند که اهمیت آن از نگاه به نامحرم و لمس او بیشتر باشد، بر آن تقدم می یابد و آن را تحت پوشش خود قرار می دهد. مثلاً اگر سلامت و جان زن نامحرمی در خطر باشد، تردیدی نیست که مصلحت و اهمیت آن، به مراتب بیشتر از مصلحت ترک لمس و نگاه به اوست، در این صورت باید جانب اهم مراعات گردد، چنان که فقها به جواز لمس و نگاه در این موارد فتوا داده اند. در معالجه و درمان نیز چنین است. امام خمینی قدس سرهمی فرماید:

ص:75

به طور کلی در تمام کارهای مربوط به معالجه و طبابت و جراحی و کارهایی از قبیل خون گرفتن، آمپول زدن و کارهای شکسته بندی، گچ گرفتن و... مرد باید به دکتر مرد و زن باید به دکتر زن مراجعه نماید. مگر اینکه طبیب هم جنس و مماثل پیدا نشود و زن از روی ناچاری برای حفظ جان خود، جهت معالجه، به دکتر مرد مراجعه کند و دکتر مرد هم به ناچار برای حفظ جان زن نامحرم لازم باشد که اقدام به معالجه و انجام کارهای فوق نماید و بالعکس، مرد هم در چنین مواردی ناچار شود به دکتر زن که نامحرم است، مراجعه نماید و دکتر زن هم به ناچار در این زمینه نسبت به معالجه مرد نامحرم اقدام نماید.(1)

بنابراین، هنگامی که حفظ جان بیمار در مقابل برخی آداب شرعی قرار می گیرد، در صورت ناممکن بودن رعایت دستورهای اولیه شرع و قرار گرفتن در شرایط ناچاری مثل ترس از تلف شدن جان بیمار یا احتمال مرگ یا وارد آمدن زیان های جبران ناپذیر به بیمار در صورت تأخیر در نجات او، حفظ جان بیمار مهم تر دانسته شده و اسلام، ترک آن آداب شرعی را روا دانسته است. بی شک، عمل به این احکام ثانویه که حکم دین در شرایط ویژه است، در حقیقت، عمل به حکم پروردگار و تسلیم شدن در برابر حق است و زندگی بیمار را از خطر جدی نجات می بخشد.

ص:76

درمان بیمار در صورتی که راه منحصر به فرد باشد، جایز است و موارد انحصار آن، به حسب تشخیص پزشکان معالج است... .»(1) البته «در صورتی که مرض قابل تحمل نباشد، چنانچه طبیب حاذق [و ]موثق، انحصار دارو را تصدیق نماید، جایز است».(2)

«اگر کسی مضطر شود که از حرام استفاده کند، باید به مقدار ضرورت اکتفا نماید و زیادتر از آن جایز نیست. بنابراین، اگر برای دفع ترس از ضرر جانی، مضطر به آشامیدن شراب یا حرام دیگر می شود، باید به مقدار ضرورت اکتفا کند.»(3) برخی از خوردنی های حرام عبارتند از:

یک _ خوردن نجاست مانند: شراب، آبجو، خون، مردار و چیزهایی که نجس شده و حکم نجاست آنها هنوز باقی است. «ملاک در تشخیص چیزهای نجس شده، علم به نجاست آنهاست و در صورت شک، محکوم به طهارت و حلیتند؛ یعنی طاهر و حلالند، مانند برخی از داروها که از خارج از کشور تهیه می شوند و اطمینان به نجاست آنها وجود نداشته باشد».(4)

دو _ خوردن هر چیزی که به بدن ضرر می رساند. «معالجه با چیزهایی که ضرر قطعی دارند و ضرر آنها بالفعل [است] و فورا حاصل می شود، در صورتی که ضرر بزرگ تر و شدیدتری با آن دفع شود، جایز است. البته

ص:77

معالجه و مداوا با چیزی که احتمال خطر دارد و بعضی اوقات منجر به خطر می شود، جایز است؛ به شرط آنکه بر اساس تجربه و تشخیص افراد ماهر و صاحب نظر، غالبا چنین کاری سودمند باشد».(1)

سه _ معالجه با مواد مست کننده، «حرمت آشامیدن شراب بسیار شدید است. پس نباید در آشامیدن [آن ]و معالجه با آن عجله کرد، مگر در صورت تحقق سه شرط. اساسی ترین شرط، آن است که معالجه بیمار منحصر به آن باشد. علم داشته باشد که بیماری او به این وسیله قابل علاج است. علم داشته باشد، ولو به سبب موافقت عده ای از دکترهای ماهر و صاحب دیانت و درایت که ترک معالجه با آن، موجب هلاکت (یا صدمه ای مانند هلاکت) می شود».(2)

ص:78

به ویژه در بیماری های زنانه، احساس شرم می کند. در نتیجه، تشخیص بیماری به درستی انجام نمی شود و تجویز دارو و امر درمان بیمار نیز به شیوه غیرعلمی صورت می گیرد.(1) پس این شیوه نه تنها کارساز نیست، بلکه ممکن است عوارضی برای بیمار در پی داشته باشد.

ص:79

ص:80

نیازهای بشر به نیازهای مادی و معنوی تقسیم می شوند که البته خاستگاه هر دو، عشق به کمال است.

در این میان، چون اصالت با نیازهای معنوی است،(1) برنامه ریزان در سطح کلان باید برای این نیازها ارزش بیشتری قائل شوند و به نیازهای مادی نیز تا آن حد توجه کنند که بشر را به تکامل روحی می رساند. بی شک، رسانه ای که هدف خویش را تعالی و تکامل انسان قرار داده است، برای رسیدن به این هدف، در میدان های گوناگون به جست وجو می پردازد و به سراغ اندیشه های تابناک علمی که زندگی بشر را دگرگون ساخته، خواهد رفت. یکی از این میدان ها، دانش پزشکی است که از نظر معنوی، قداست و ارزش ویژه ای دارد.

جایگاه دانش پزشکی در اسلام بسیار والاست. بیشتر پزشکان افزون بر تخصص در این حوزه، در زمینه های انسانی، دینی، اجتماعی و تربیتی نیز اندیشه های بلندی دارند. بنابراین، به منظور بهینه سازی کارکردهای این شغل مقدس و ساختن آینده بهتر باید راهکارهایی اصلاحی یافت که در اینجا با در نظر گرفتن جنبه های تاریخی، اخلاقی، علمی، عملی و اجتماعی پزشکی در اسلام، به دو پیشنهاد کلی برای سیاست گذاری و برنامه ریزی رسانه ملی، اشاره می کنیم:

ص:81

ص:82

دانش پزشکی در عصر تمدن اسلامی ایفا کردند که سبب شد الگوی رفتاری و اخلاقی تمامی پزشکان شوند. بنابراین، بخشی از تاریخ پرافتخار اسلام از آمیختگی دانش و عمل عالمان عرصه طب و طبابت به دست آمده است. در هر جای تاریخ، سخن از عمل آمیخته با علم و ایمان است، طب و طبابت اسلامی بر تارک آن می درخشد. درحقیقت، علم و عمل دو مفهوم به هم پیوسته اند که طب اسلامی همواره با آنها همراه بوده است.

دانش و تعهد پزشکان مسلمان در حرفه پزشکی، آثار و نوشته های آنان را نزد پزشکان جهان، جاودانه و شهرتشان را به عنوان الگوهای اسلامی در عرصه پزشکی، جهانی ساخته است؛ ضمن اینکه چهره درخشان طب اسلامی را به نمایش گذاشتند. یکی از کاستی های جامعه پزشکان، بی توجهی آنان به این میراث علمی و عملی است. متأسفانه درباره این الگوهای برجسته، پژوهشی کامل و درخور توجه انجام نگرفته و پزشکان و پژوهشگران این عرصه نیز در انجام این مهم، کوتاهی کرده و غفلت ورزیده اند. در این زمینه، باید برای افزایش توان علمی و گسترش تحقیقات پزشکی سرمایه گذاری کرد تا با عرضه یافته های طب اسلامی به پزشکان، در آنان اعتماد به نفس ایجاد کرد.

برنامه سازان صداوسیما نیز در تبلیغ تاریخ درخشان پزشکی در اسلام و مشرق زمین، وظایفی دارند، از جمله:

یک _ پرداختن به مراحل گوناگون زندگی پزشکان مسلمان.

دو _ معرفی شخصیت های علمی و پزشکان نمونه دنیای اسلام به منظور هویت بخشی به پزشکان در عصری که مهم ترین نگرانی در آن، بحران هویت است.

ص:83

سه _ پرداختن به جنبه های گوناگون شخصیت پزشکان مسلمان، با استفاده از روش های هنری.

چهار _ عرضه الگوهای مناسب تاریخی به پزشکان مسلمان به جای الگوهای نامناسب غیردینی که از آفت های پزشکی در عصر حاضر است.

پنج _ تلاش برای ایجاد روحیه خودباوری در پزشکان مسلمان و تقویت آن.

ص:84

چهار _ نشان دادن چهره ای مناسب از اخلاق پزشکی در اسلام و معرفی الگوهای پزشکی عصر حاضر در زمینه های اخلاق فردی و حرفه ای.

ص:85

همچنین می توان در درون مایه مجموعه های داستانی(1) به بیان شرایط و مشکلات اجتماعی پزشکان در طول تاریخ پرداخت یا اشاره ای به وضعیت خانوادگی پزشکان برجسته کرد یا موانع و مشکلات تحصیلی پزشکان را به تصویر کشید. روش بعضی پزشکان تحصیل کرده در عصر حاضر نیز جنبه الگودهی دارد. به عنوان نمونه، پزشکانی در غرب تحصیل کرده اند و با اندیشه های غربی آشنا شده و به حقیقت زندگی آنان پی برده اند، ولی برخلاف بعضی از همکاران خود، شیفته فرهنگ دروغین غرب نشده اند و با شناخت دقیق و علمی فرهنگ و تمدن اروپایی، آن را برای الگوپذیری، ناقص و نارسا می دانند و همواره در تلاشند که با الگوگیری از پزشکان مسلمان، هویت اسلامی و شرقی خود را بازیابند.

همچنین، مطالب برنامه های پزشکی باید به نثر معیار و زبان مناسب روز تهیه و بیان شود تا برای همگان قابل فهم باشد.

ص:86

پزشکی و ارزش و اهمیت اخلاق پزشکی یا سفارش هایی که درباره دوری از مادی گرایی، داشتن حس مسئولیت پذیری، برخورد شایسته با بیماران و... کرده اند و حتی جملاتی از سوگندنامه های پزشکی، از جمله سوگندنامه بقراط، زیرنویس شود.

ص:87

گاه یک گزارش خوب، از برنامه هایی که با هزینه های سنگین ساخته می شوند یا کنفرانس هایی که در زمینه های مختلف پزشکی برگزار می شوند، اثرگذارتر است. گزارشگران صداوسیما می توانند، هر هفته به یکی از بیمارستان ها یا مراکز بهداشتی یا مطب شخصی پزشکان بروند و نظر بیماران را درباره برخورد پزشکان و کادر پزشکی و نیز رضایت یا نارضایتی آنان جویا شوند و با پزشکان مربوط مصاحبه کنند. در این گزارش ها پزشکان نمونه و پزشکان متخلف نیز شناخته می شوند.

ص:88

در برنامه گفت وگو و میزگردهای علمی با حضور صاحب نظران و استادان پزشکی، می توان این مباحث را مطرح و پی گیری کرد:

_ بررسی عملکرد پزشکان در عرصه های گوناگون پزشکی؛

_ ترسیم آینده درخشان پزشکی و نقش آن در زندگی بشر؛

_ رساندن پیام جامعه پزشکی به نسل نو و توده مردم؛

_ بیان پی آمدهای سرپیچی از اخلاق پزشکی؛

_ پرداختن به لزوم احیای اخلاق و آداب پزشکی؛

_ بیان نمونه هایی از رعایت اخلاق پزشکی و نمونه هایی از زیر پا نهادن این اخلاق و نیز پی آمدهای آنها؛

_ معرفی پزشکان فداکار و نمونه در تاریخ پزشکی.

ص:89

س _ یکی از شاگردان امام صادق (ع) را که در پزشکی ابتکارهای بزرگی داشته است، نام ببرید.

جواب: جابر بن حیان

س _ پدر علم طب لقب کیست؟

جواب: ابو زکریای رازی(1)

س _ چند نمونه از اخلاق فردی را در پزشکی بیان کنید.

جواب: توجه به معنویت؛ صبر و حوصله؛ دوری از خودمحوری و غرور پزشکی؛ حسن خلق؛ وقت شناسی و برنامه ریزی؛ بی توجهی به امور مادی؛ احساس مسئولیت در طبابت.

س _ چند نمونه از اخلاق حرفه ای را در پزشکی بیان کنید.

جواب: رازداری؛ رعایت حال محرومان و مستضعفان؛ امیدوار ساختن بیمار؛ حفظ جان بیمار و دقت در کار.

س _ نظر پزشک از نظر شرعی تا چه اندازه حجیت و اعتبار دارد؟

جواب: به عنوان مشاور در جهت ایجاد یا تقویت علم و یقین در بیمار.

ص:90

4. اخلاق پزشکی چه آثاری بر روی فرد و جامعه می تواند داشته باشد؟

5. به نظر شما چرا برخی پزشکان اخلاق پزشکی را رعایت نمی کنند؟

6. به نظر شما چه تفاوت هایی میان پزشکان قدیم و پزشکان امروز وجود دارد؟

7. چه عواملی را بر اخلاق پزشکی مؤثر می دانید؟

8. چگونه می توان اوضاع پزشکی را در جامعه بهبود بخشید؟

9. مردم و پزشکان در برابر یکدیگر چه وظایفی دارند؟

10. چه عواملی را در پزشکی زیان بار می دانید؟

11. به نظر شما چگونه باید با پزشکان متخلف برخورد کرد؟

12. آیا دانستن احکام فقهی را برای پزشکان لازم می دانید؟

13. چرا با وجود پیشرفت دانش پزشکی، مردم همچنان از بیماری های گوناگون رنج می برند؟

14. آیا شاهد مداوای بیمار مستمندی به وسیله پزشک بوده اید؟

15. آیا تاکنون دکتر بدون معاینه دقیق، برای شما دارو تجویز کرده است؟

16. آیا افرادی را سراغ دارید که به دلیل تشخیص نادرست یا تجویز نامناسب دارو، بیماری شان شدت یافته باشد؟

17. به نظر شما، طب اسلامی چه تأثیری بر طب غربی داشته است؟

ص:91

4. پزشکان نمونه چه ویژگی هایی باید داشته باشند؟

5. احکام فقهی در حرفه پزشکی چه جایگاهی دارد و یادگیری این احکام برای پزشکان تا چه اندازه مهم است؟

6. آسیب های حرفه پزشکی کدامند؟

7. چه عواملی سبب آسیب پذیری حرفه پزشکی می شوند؟

8. خطاهای پزشکی کدامند؟

9. نمونه هایی از اخلاق پزشکی را بیان کنید.

10. رعایت نکردن اخلاق و آداب پزشکی چه پی آمدهایی دارد؟

11. پزشکان مسلمان از نظر علمی در دوره های تاریخی چه جایگاهی دارند؟

12. سفارش ها و تأکیدهای اسلام در زمینه های اخلاق و آداب پزشکی، چه تأثیری بر پزشکان مسلمان داشته است؟

13. چرا بیشتر مردم از آثار علمی پزشکان مسلمان و ویژگی های اخلاقی آنان اطلاعات چندانی ندارند؟

14. مهم ترین نظریه های پزشکان مسلمان در پزشکی چه بوده است؟

15. چگونه می توان اخلاق و آداب پزشکی را در جامعه امروز، رواج داد؟

16. رسانه ها به ویژه صداوسیما در ترویج اخلاق پزشکی چه نقشی دارند؟

17. صداوسیما چگونه می تواند پزشکان مسلمان تاریخ را معرفی کند؟

18. برای معرفی پزشکان مسلمان گذشته و امروز در برنامه های برون مرزی چه اقدام هایی می توان کرد؟

ص:92

19. مردم و مسئولان در کاهش تخلفات و کوتاهی های پزشکی چه نقشی دارند؟

ص:93

ص:94

1382.

12. دیاب، عبدالحمید، طب در قرآن، ترجمه: علی چراغی، تهران، حفظی، 1375.

13. رویحه، رامین، درمان با گیاهان از نظر طب جدید و قدیم، ترجمه: محمدجواد نجفی، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1374.

14. سرور الدین محمد، طب الکبیر، تهران، عطایی، 1377.

15. سلامی، عبدالنبی، طب قدیمی ایران، تهران، کازرونیه، 1381.

16. شبر، سید عبداللّه، طب الائمه (ع)، ترجمه: لطیف راشدی، قم، اعتصام، 1376.

17. شمس الدین، مهدی، طب و درمان، قم، دارالنشر الاسلامی، 1375.

18. شهبازیان، محمدصدیق، طب سنتی و خواص گیاهان دارویی، سنندج، انتشارات کردستان، 1382.

19. عسکری، سید مرتضی، طب الرضا، طب و درمان در اسلام، ترجمه: زین العابدین کاظمی خلخالی، تهران، فؤاد، 1380.

20. عطار یزدی، میرحسین، نسخه حکیم یا طب سنتی گیاهی، تهران، نشر جاویدان، 1370.

21. عقیل، محسن، طب الامام علی (ع)، تهران، صادق، 1380.

22. فکوریان، معصومه، طب گیاهی برای همه، تهران، کتاب آشنا، 1381.

23. کاظمی، علی اکبر، اعجاز طب گیاهی در معالجه امراض، تبریز، زرقلم، 1382.

24. کیانی، کاظم، اسرار زیبایی پوست و صورت با طب گیاهی، تبریز، زر

ص:95

قلم، 1382.

25. ____________، بهداشت مو و جلوگیری از سفیدی و ریزش مو با طب گیاهی، تبریز، زر قلم، 1382.

26. ____________، درمان بیماری های جنسی زناشویی با طب گیاهی، تبریز، زر قلم، 1382.

27. موسوی، محمد، خون درمانی در طب سنتی، تهران، برگ سبز، 1378.

28. نجم آبادی، محمود، کتابنامه طب سنتی، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1375.

29. نورانی، مصطفی، دورنمایی از طب اسلامی و گیاهان دارویی، قم، مکتبة اهل بیت (ع)، 1377.

30. _____________، راهنمای درمان طبیعی در طب اسلامی، قم، مکتبة اهل بیت (ع)، 1381.

31. نیک سیر، ابراهیم، چند موضوع طبی و روان شناسی، تهران، کتاب فروشی تعلیمات اسلامی، 1331.

ص:96

4. حسامی، محمدعزیز، تجلی حکمت در فلسفه پزشکی، سنندج، پرتو بیان، 1381.

5. حسن زاده آملی، حسن، طب، طبیب و تشریح، قم، الف، لام، میم، 1381.

6. دیاب، عبدالحمید، طب در قرآن، ترجمه: علی چراغی، تهران، حفظی، 1375.

7. عاملی، سید جعفرمرتضی، آداب طب و پزشکی در اسلام، ترجمه: لطیف راشدی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1381.

8. مرکز تحقیقات طب اسلامی، زیر نظر: دفتر آیت اللّه سیستانی، نیروگاه، خ شاهد.

9. مستغفری، جعفر بن محمد و محمد خلیلی، روش تندرستی در اسلام، ترجمه: یعقوب مراغی، قم، مؤمنین، 1379.

10. موسوی دهسرخی، محمود، مفاتیح الصحه فی طب النبی و الائمه (ع)، تهران، جاویدان، 1370.

11. نفیسی، ابوتراب، بررسی طب و طبابت در نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1380.

12. نورانی، مصطفی، دایره المعارف طب اسلامی، قم، مکتبة اهل بیت (ع)، 1381.

13. _____________، دورنمایی از طب اسلامی، قم، مکتبة اهل بیت (ع)، 1377.

14. نوری شادکام، محمود، قرآن و طب نوین، تهران، دارالکتب

ص:97

الاسلامی، 1378.

ص:98

12. منصوری، ذبیح اللّه، ابن سینا نابغه ای از شرق، تهران، نشر زرین، 1381.

13. نجم آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، دانشگاه تهران، 1375.

14. _______________، مردی برتر از عصر خویش، ابن سینا نابغه جهان پزشکی، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382.

15. نورانی، مصطفی، دورنمایی از طب اسلامی، قم، مکتبة اهل بیت (ع)، 1377.

ص:99

ص:100

اسلام و ایران، تهران، سروش، 1374.

12. مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاقی، حقوقی، رسایلی در باب اخلاق پزشکی، تهران، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، 1372.

ص:101

ص:102

19. حجت، هادی و طلعت، محمدهادی، احکام پزشکی و مشاغل مربوط به پزشکی، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1376.

20. حر عاملی، شیخ محمد بن الحسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق: شیخ عبدالرحیم ربانی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1414 ه . ق.

21. حسینی سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم، مکتب آیت اللّه العظمی سیستانی، 1414 ه . ق، 1372.

22. حسینی، محمدصادق، طب النبی، خطی، کتاب خانه دفتر تبلیغات اسلامی، 1281 ه . ق.

23. خامنه ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، دفتر نمایندگی مقام معظم رهبری در امور افغانستان، 1415 ه . ق، 1374.

24. خطب الامام علی (ع)، نهج البلاغه، ترجمه: فیض الاسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363.

25. خطیب بغدادی، ابی بکر احمد بن علی، تاریخ بغدادی، بیروت، دارالکتاب العرب [1300].

26. خمینی، سید روح اللّه، تحریر الوسیله، دارالعلم، چاپ دوم، 1376.

27. دانشجو، پویا، قدوسی، آرش، قانون و حرفه طب، اصفهان، انتشارات فرهنگ مردم، چاپ اول، 1382.

28. دفاع، علی عبداللّه، پزشکان برجسته در عصر تمدن اسلامی، ترجمه: احمدی بهنام، علی، تهران، پژوهشگاه علوم و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، 1382.

29. دیاب، عبدالحمید و قرقوز، احمد، مع الطب فی القرآن الکریم، قم، منشورات زاهدی، چاپ نهم، 1426 ه . ق، 1384.

30. شجاعپوریان، سیاوش، مسئولیت مدنی پزشک، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ اول، 1373.

31. شیخ مفید، محمد بن نعمان العکبری البغدادی، المحاسن، الفصول المختار فی العیون و المحاسن، معروف بمجالس، قم، مکتبه الداوری، 1396 ه . ق، 1355.

32. صدوق، ابی جعفر علی بن الحسین ابن بابویه القمی، من لایحضره الفقیه، قم، منشورات الجامعة المدرسین فی حوزة العلمیه قم، چاپ دوم، 1395 ه . ق.

33. صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بابویه قمی، الخصال، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، 1403 ه . ق، 1362.

34. صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، علل الشرایع، با مقدمه: محمدصادق بحرالعلوم، قم، مکتبه الداوری.

35. طبرسی، رضی الدین ابی نصر الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، منشورات الشریف الرضی، چاپ ششم، 1392ه_ .ق.

36. طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسین، الامالی، قم، مؤسسه البعثه، 1414 ه . ق، 1372.

ص:103

37. عاملی، سید جعفرمرتضی، الاداب الطبیه فی الاسلام، ترجمه: لطیف راشدی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1381.

38. عبدخدائی، محمدهادی، اخلاق پزشکی، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1371.

39. عزیزی، فریدون، فقه و طب، مصادیق پزشکی فتاوای امام خمینی رحمه الله، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1371.

40. عسکری، سید مرتضی، طب الرضا، طب و درمان در اسلام، ترجمه: زین العابدین خلخالی، تهران، فؤاد، 1380.

41. عسکری، نجم الدین جعفر، الفضائل، نجف، مطبعة الاداب، 1337 ه . ق.

42. عفیف، عبدالفتاح، مع الانبیاء فی القرآن الکریم، بیروت، دارالعلم، 1975 م.

43. غرر الحکم و درر الکلم مجموعه کلمات قصار حضرت علی (ع)، ترجمه: عبدالواحد تمیمی آمدی، تهران، بی نا، چاپ چهارم، 1405 ه . ق.

44. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه، 1402 ه . ق.

45. قسطنطنی الروحی الحنفی، المصطفی بن عبداللّه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، با نظارت هیئة البحوث و الدراسات فی الفکر، بیروت، دارالفکر، 1414 ه . ق، 1373.

46. قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار، تهران، سنایی، 1409 ه . ق.

47. کراجکی، ابی الفتح محمد بن علی، کنز الفوائد، بیروت، دارالاضواء، 1405 ه . ق، 1363.

48. کلینی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، تصحیح و تعلیق: عبدالرسول عبدالحی الغفار، قم، بی نا.

49. ____________________________________، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1388.

50. گرهارد، فنتزمر، پنج هزار سال پزشکی، ترجمه: سیاوش آگاه، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1366.

51. گلپایگانی، محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، 1413 ه . ق، 1373.

52. __________________، هدایة العباد، قم، دارالقرآن الکریم، 1413 ه . ق، 1371.

53. گودرزی، فرامرز، پزشکی قانونی، تهران، گنج دانش، چاپ دوم، 1378.

54. لاری اسماور، ریچارد وای پورتر و لیزا استفانی، ارتباط بین فرهنگ ها، ترجمه: غلام رضا کیانی و علی اکبر میرحسینی، تهران، امیرکبیر، 1379.

55. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق: حسین حسینی بیرجندی، قم، مؤسسه فرهنگی دارالحدیث، 1418 ه_ .ق، 1376.

56. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ه . ق.

57. مجموعه مقالات صاحب نظران درباره اخلاق پزشکی، دبیرخانه شورای آموزش، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ایران، 1369.

ص:104

58. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، شورای نظارت بر نشر اثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، 1374.

59. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، 1406ه_ .ق.

60. ممدوحی، محمد حسین، تصحیح الاعتقاد فی احوال البرزخ الی المعاد، ایران، بی نا، 1382 ه . ق.

61. منصوری، حسین، اخلاق پزشکی، تهران، فؤاد، چاپ دوم، 1371.

62. مولی محسن کاشانی، محمد بن مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، ترجمه: دفتر انتشارات اسلامی، [13].

63. نجم آبادی، محمود، پندنامه اهوازی یا آیین نامه پزشکی، تهران، دانشگاه تهران، 1334.

64. ________________، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1353.

65. نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، قم، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، 1405 ه . ق.

66. نورانی، مصطفی، بهداشت در اسلام، مکتبه اهلبیت (ع)، 1369.

67. نهج الفصاحه مجموعه کلمات قصار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، به کوشش ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، چاپ دوم، 1346.

68. هندی، حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1409 ه . ق.

نشریات

1. هفته نامه سلامت، شماره 54، سال دوم، بهمن 1384.

2. روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 4866، 27/12/1384.

3. مجله آینه پژوهش، شماره 15، سال سوم، خرداد 1371.

4. مجله پزشکی، شماره 40، سال ششم، مهر 1378.

5. مجله دارو و درمان، شماره 29، دی 1382.

6. مجله مشکوة، ش 39، تیرماه 1372.